Τα παιδιά με διαταραχές του φάσματος του αυτισμού συχνά εκπαιδεύονται σε επικοινωνιακές δεξιότητες σχετικά με αιτήματά τους για την κάλυψη βασικών αναγκών τους, επιθυμιών ή για τη βελτίωση του γνωστικού τους επιπέδου. Όταν, όμως, οι επικοινωνιακές τους δεξιότητες είναι ελλιπείς, τότε όχι μόνο έχουμε ανεπιθύμητες συμπεριφορές στην παιδική ηλικία, αλλά και έναν μη αυτόνομο ενήλικα στο μέλλον.
Ποιες είναι, όμως, οι επικοινωνιακές δεξιότητες που θα πρέπει να αναπτύξουν τα παιδιά που ανήκουν στο φάσμα του αυτισμού;
1. Αίτημα για «βοήθεια»
Ένα παιδί συνήθως έχει ανάγκη να αποκτήσει κάποιο αντικείμενο ή να κάνει κάποια δραστηριότητα. Τα παιδιά με τυπική ανάπτυξη εντοπίζουν με μεγαλύτερη άνεση πότε χρειάζονται βοήθεια και μέσα από το φυσικό τους περιβάλλον μαθαίνουν να τη ζητάνε με κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους.
Τα παιδιά στο φάσμα του αυτισμού ναι μεν έχουν κάποια ανάγκη, αλλά δεν την ταυτίζουν με την αναζήτηση βοήθειας, με αποτέλεσμα να εκδηλώνουν συχνά προβληματικές συμπεριφορές.
Έτσι, κάποια παιδιά που δυσκολεύονται με κάποιο αντικείμενο ή κάποια κατάσταση, μπορεί να αυτοτραυματίζονται, να κλαίνε, να φωνάζουν ή να χτυπούν τον ενήλικα, αφού δεν έχουν μάθει να ζητούν βοήθεια ή δεν ξέρουν τον τρόπο να το κάνουν.
2. Απάντηση με «ναι»/«όχι» σε ερώτηση «Θέλεις…..;»
Τα περισσότερα προβλήματα συμπεριφοράς συνδέονται με τη δυσκολία του παιδιού να λέει «όχι», καθώς δεν έχει μάθει τον τρόπο για να πει ότι δεν θέλει κάτι που του προσφέρουμε εκείνη τη στιγμή. Είναι σημαντικό να ξεκινάμε με ερωτήσεις που έχουν ως συνέπεια την πρωτογενή ενίσχυση.
3. Αίτημα για «διάλειμμα»
Όπως γνωρίζουμε όλοι, το μυαλό μας αποσπάτε πολύ συχνά από πράγματα που κάνουμε στη διάρκεια της μέρας. Επίσης, ξέρουμε ότι νιώθουμε εκνευρισμό όταν π.χ. θέλουμε να κάνουμε ένα διάλειμμα από τη δουλειά μας, αλλά δεν μπορούμε.
Αντίστοιχα, ένα παιδί από το οποίο ζητάμε να κάνει κάτι περισσότερη ώρα απ’ όση μπορεί, αν π.χ. το μάθημα είναι βαρετό ή η δραστηριότητα που κάνει δύσκολη, μπορεί να εμφανίσει προβληματική συμπεριφορά, μόνο και μόνο επειδή χρειάζεται ένα διάλειμμα, το οποίο δεν μπορεί να ζητήσει.
4. Ανταπόκριση στην εντολή «περιμένω»
Το να αναμένουμε είναι κάτι που μαθαίνουμε όλοι μέσα από την καθημερινότητά μας. Περιμένουμε στο γιατρό, στην τράπεζα, κ.λπ., και είναι αλήθεια ότι η αναμονή είναι κάτι που μας κουράζει, δυσκολευόμαστε με την αναμονή, ιδιαίτερα όταν έχουμε ή θέλουμε να κάνουμε και άλλα πράγματα.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει στα παιδιά, τα οποία μπορεί να ξεσπάσουν σε έκρηξη θυμού επειδή τους ζητήθηκε να περιμένουν για κάποιο χρονικό διάστημα, το οποίο πολύ πιθανό να μην το γνώριζαν. Η διδασκαλία της ανοχής στην αναμονή είναι από τις πιο σημαντικές δεξιότητες.
5. Ακολουθία λειτουργικών εντολών (οπτικών και λεκτικών)
Στα παιδιά με επικοινωνιακές δυσκολίες, η λεκτική εντολή χρειάζεται να διδαχθεί, καθώς δεν είναι αυτονόητα κατανοητή. Όσο λειτουργικές και αν είναι αυτές οι εντολές, πολλά παιδιά δεν ανταποκρίνεται σε αυτές. Σε αυτή την περίπτωση πρέπει να λάβουμε υπόψη κατά πόσο το παιδί με αναπτυξιακή διαταραχή κατανοεί την εντολή και αν έχει κίνητρο για να την εκτελέσει.
Όταν ζητάμε από ένα παιδί να εκτελέσουν μια εντολή, είναι σημαντικό να ακολουθεί μία ενισχυτική συνέπεια για αυτό. Για παράδειγμα λέμε στο παιδί να καθίσει στο τραπέζι γιατί είναι η ώρα του φαγητού (ξέροντας ότι του αρέσει το φαγητό που υπάρχει), ή του λέμε να φορέσει τα παπούτσια του (γιατί θα πάει βόλτα, που του αρέσει).
Είναι σημαντικό να διδάξουμε τα παιδιά που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού να ανταποκρίνονται σε λεκτικές, οπτικές ή γραπτές εντολές. Οπτικές απεικονίσεις για να μας βοηθήσουν υπάρχουν σχεδόν παντού. Για να καταλάβουμε πόσο σημαντικές είναι οι οπτικές εντολές, ας σκεφθούμε πόσο συχνά χρειάζεται οι ίδιοι να ανταποκριθούμε σε οπτικά ερεθίσματα στην καθημερινότητά μας. Π.χ., όταν οδηγούμε ανταποκρινόμαστε στα σήματα του κώδικα οδικής κυκλοφορίας, ακολουθούμε τις πινακίδες για να βρούμε τον προορισμό μας, κλπ.
6. Μετάβαση μεταξύ των δραστηριοτήτων
Συχνά ένα παιδί παρουσιάζει προβληματική συμπεριφορά επειδή του ζητάμε να σταματήσει μία δραστηριότητα και να μεταβεί σε μία επόμενη. Μπορεί να αρχίσει να κλαίει, να ξαπλώσει στο πάτωμα, ακόμα και να κλωτσήσει τον ενήλικα. Αυτό συνήθως συμβαίνει καθώς ζητάμε από το παιδί να αφήσει μια ευχάριστη δραστηριότητα και να ξεκινήσει μία άλλη, στην οποία δεν γνωρίζει τι θα κάνει.