Από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα ο αραβικός πολιτισμός ξεχώρισε για τον φυσικό πλούτο και το πνεύμα του. Από το 622 μ.Χ., δηλαδή το 1ο έτος του Κορανίου, ο σύνδεσμος μεταξύ τέχνης και θρησκείας έγινε άρρηκτος και άρχισε να εξελίσσεται και να εμπλουτίζεται με τάχιστους ρυθμούς. Η εξάπλωση αυτού του κόσμου δεν ήταν μόνο σε επίπεδο γης, αλλά και σε επίπεδο σκέψης και κουλτούρας. Ο νοτιοανατολικός αέρας δεν άργησε να γίνει καθημερινότητα πολλών χωρών, όπως και το Ισλάμ.
Η αραβική τέχνη ξεκινά από την προϊστορία των νομάδων. Οι νομάδες περιφέρονταν στην έρημο δημιουργώντας περιστασιακές κατασκηνώσεις, που θάβονταν με την εγκατάλειψή τους στη χρυσή άμμο, προφορικούς μύθους, ποιήματα και παραμύθια, εκ των οποίων διασώθηκαν ορισμένες παραλλαγμένες ιστορίες πολλούς αιώνες μετά σε χειρόγραφα, και τέλος, χρωματιστά υφάσματα, που τους προστάτευαν από τις ακραίες θερμοκρασίες της ερήμου. Χάρη σε εκείνους, επομένως, υπάρχει μια πρώτη επαφή με την ποίηση και την καλλιτεχνία.
Σκηνή Βεδουίνων στην έρημο | Πηγή εικόνας: dakhlabedouins.co
Αιώνες αργότερα, ανακαλύπτονται πίνακες και επιγραφές, που ομολογούν την ανάγκη έκφρασης και επικοινωνίας των ανθρώπων, με πρώτη επίσημη εκδοχή την εμφάνιση του Κορανίου, του ιερού εκείνου βιβλίου που μέχρι να εκδοθεί έντυπα, ήταν γραμμένο αποσπασματικά πάνω σε οστά ζώων και πέτρες. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, το λόγο για τον οποίο η πίστη και η τέχνη αποτελούν κομβικό σημείο του αραβικού πολιτισμού.
Το Κοράνι | Πηγή εικόνας: wallpapercave.com
Η ισλαμική τέχνη εντοπίζεται σε όλες τις ζώνες εξάπλωσης και κυριαρχίας του Ισλάμ, από την Ιβηρική Χερσόνησο, τη Βόρειο Αφρική, τα Βαλκάνια, Μέση Ανατολή, Κεντρική Ασία, Ινδία, Μαλαισία και Ινδονησία. Τόσο τα έργα θρησκευτικής αξίας όσο και κοσμικής χρήσεως τα εντάσσουμε στην ισλαμική τέχνη διότι όπως η ίδια η ισλαμική τέχνη αντικατοπτρίζει, το Ισλάμ είναι μια αισθητά διαφορετική θρησκεία από τις υπόλοιπες μονοθεϊστικές. Παραμένει ισλαμική ακόμη και στην περίπτωση που πολλοί εκτελεστές της υπήρξαν αλλόδοξοι, όπως οι βυζαντινοί καλλιτέχνες ψηφιδωτού που συμμετείχαν στον στολισμό του Τεμένους του Ομάρ στα Ιεροσόλυμα ή οι αρμένιοι κεραμοποιοί της Κιουτάχειας.
Σε διάστημα ενός αιώνα από τον θάνατο του Προφήτη Μωάμεθ, οι μουσουλμάνοι εξάπλωσαν και παγίωσαν την ισχύ τους, από τις ακτές του Ατλαντικού Ωκεανού μέχρι τις ακτές του Ινδικού. Ο δυναμισμός της διάδοσής τους ανέτρεψε τα δεδομένα στις περιοχές κτήσεων τους, αλλά συγχρόνως η γνωριμία με τους διαφορετικούς τοπικούς πληθυσμούς επηρέασε αποφασιστικά και τους ίδιους τους μουσουλμάνους. Επέτρεψαν προσμίξεις σε πνευματικό και καλλιτεχνικό επίπεδο, παράλληλα, όμως, επιδόθηκαν και σε έναν σκληρό ανταγωνισμό με τις όμορες δυνάμεις (Βυζάντιο) που απογείωσαν τις επιστημονικές και φιλοσοφικές τους επιδόσεις (Πνευματική ελίτ της δυναστείας των Αββασιδών – Οίκος της Σοφίας).
Διασχίζοντας, λοιπόν, τον χρονικό άξονα της αραβικής ιστορίας φτάνουμε στον υλικό πλούτο που αποτελεί όχι μόνο εμπορική βάση των καραβανιών, αλλά και αφορμή για πέρασμα από τον πρωτογενή στον δευτερογενή τομέα, δηλαδή από το ακατέργαστο στο κατεργασμένο. Άφθονα μέταλλα, άργυρος Ινδίας, χρυσός Νουβίας και Σουδάν, χαλκός Ισπαχάν, περσικός σίδηρος, αραβικοί πολύτιμοι λίθοι και περσικά μαργαριτάρια πρωταγωνιστούν στις πρώτες δοκιμές κατεργασίας.
Το ίδιο ισχύει και για τα διαθέσιμα υφάσματα της εποχής, όπως μετάξι Κίνας, λινό Αιγύπτου και Μεσοποταμίας, βαμβάκι Ινδίας και μαλλί κτηνοτρόφων που καταλήγουν να μεταλλάσσονται σε φανταχτερά ενδύματα και χαλιά. Οι Αββασίδες χαρακτηρίζονται ιστορικά από τις μαύρες φορεσιές τους, οι Σούφι από τους μάλλινους τραχείς χιτώνες και οι γυναίκες από ολόσωμα εντυπωσιακά υφάσματα και δερμάτινα σανδάλια. Τα χρώματα, η κομψότητα και η γοητεία της υφαντουργίας δεν ήταν παρά συμβολικά. Το πράσινο στο κεφάλι θύμιζε την ιερή αξία του Προφήτη, τα τουρμπάνια ήταν τα στέμματα των Αράβων και το φάρδος των ρούχων αφορούσε μία από τις προϋποθέσεις της κατάστασης Γουδού. Όλα, επομένως, έκρυβαν ένα βαθύτερο νόημα.
Φυσικά, τίποτα δε θα μπορούσε να δημιουργηθεί δίχως αργαλειούς για πλατιά και στενά υφάσματα και τεχνικές βαφής (ικάτ) και ραπτοκοπτικής των χαλιών και των φορεσιών. Οι εφευρέσεις του νοτιοανατολικού κόσμου, λοιπόν, ήταν άλλο ένα πρωτοποριακό του στοιχείο. Κάθε τέχνη είχε τα εργαλεία της, τα οποία έγιναν γρήγορα γνωστά σε κάθε ισλαμική και μη επικράτεια κι πολλαπλασιάζονταν παράλληλα οι εμπορικές συναλλαγές. Τα κεραμικά σκεύη και τα βάζα από άργιλο, άμμο, νερό και χαλαζία ήταν απαραίτητα στην καθημερινότητα των ανθρώπων, καθώς ήταν σημαντικοί αποθηκευτικοί χώροι τροφής, νερού ή ακόμα και πολύτιμων αντικειμένων. Πάντα διακοσμημένα από πολύχρωμα μοτίβα με κυρίαρχο χρώμα το μπλε του Νείλου στόλιζαν κάθε αρχοντικό.
Κανάτα κοσμημένη με μπλε σπειροειδείς μίσχους, ~1550 | Πηγή εικόνας: benaki.org
Εν συνεχεία, η μεταλλουργία πρόσφερε φλασκιά και εργαλεία για χειρωνακτικές δουλειές με συστατικά χρυσού, άργυρου, μόλυβδου, χαλκού και σιδήρου. Αντίστοιχα, η αργυροχοΐα, η υαλουργία και η κεραμική χάραξαν την αφετηρία της ισλαμικής τέχνης με αμέσως επόμενο στάδιο την εξέλιξη της καλλιγραφίας από τους τοίχους στον πάπυρο κι από την περγαμηνή στο χαρτί, γεγονός που επηρέασε όχι μόνο τη γραπτή μετάδοση, αλλά και την αρχιτεκτονική. Πλέον, σχέδια υδραγωγείων, καναλιών, γεφυρών ή τζαμιών σχεδιάζονταν με ιδιαίτερη προσοχή και τεχνογνωσία.
Βαδίζοντας στην έρημο, συναντά κανείς πριγκιπικά παλάτια, όπως του Χιρμπάτ Αλ Μαφζάρ (725-750 μ.Χ), ανάκτορα και λουτρά, όπως του Κουσαΐρ Αμρά (711 μ.Χ) στην Ιορδανία και άλλα κτίρια, τα οποία στολίζονται με πολυτελή ψηφιδωτά, όπως εκείνο του μεγάλου τεμένους της Δαμασκού. Επίσης, στα μικρά χωριά και στις πόλεις του νοτιοανατολικού κόσμου κυριαρχούν διαχρονικές ζωγραφικές αναπαραστάσεις σε σπίτια, αντικείμενα, τοιχογραφίες και δάπεδα με φυτά, ζώα, ανθρώπους και γραμμικά σχέδια. Δε λείπουν, φυσικά, ελληνικά και βυζαντινά στοιχεία, αφού αποτέλεσαν σημαντική επιρροή των Αράβων για πολλούς αιώνες. Συνεπώς, η ζωντανή εικονογράφηση παίζει κεντρικό ρόλο στην ισλαμική τέχνη με σκηνές από τοπία, κυνήγι ζώων, ερωτικές συνευρέσεις, καλλονές, οινοποσία, διασκέδαση, αλλά και στιγμές της ζωής του Μωάμεθ.
Τοιχογραφία που αναπαριστά χοροεσπερίδα στην κεντρική σάλα του ανακτόρου Τσεχέλ Σοτούν, στο Ισφαχάν. | Πηγή εικόνας: lifo.gr
Σε αυτό το σημείο θα αναρωτηθεί κανείς πώς γίνεται να υπάρχουν τέτοιες αναπαραστάσεις σε μια θρησκεία που υποστηρίζει την ανεικονικότητα και τη γενικότερη απουσία έμβιων όντων που παραπέμπουν σε ειδωλολατρικές αντιλήψεις. Η απάντηση, αν και πολυδιάστατη, έχει έναν κύριο πυρήνα την ανάγκη έκφρασης του ψυχικοπνευματικού κόσμου. Πολλοί καλλιτέχνες λογοκρίθηκαν και καταδικάστηκαν σε εξορία ή θάνατο εξαιτίας αυτής της παραβίασης, αλλά τίποτα δε φοβερίζει αρκετά το ανθρώπινο γένος για να κατευθυνθεί αντίθετα στα «θέλω» του.
Παρότι έχουμε στη διάθεσή μας χιλιάδες τέτοια έργα, υπερτερούν από τον 14ο αιώνα μέχρι και σήμερα τα αραβουργήματα, δηλαδή η γλυπτική και γραφική γεωμετρική διακόσμηση στην οποία απουσιάζει το ανθρώπινο στοιχείο και υπερισχύουν τα σχήματα και ο φυτικός κόσμος. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι και τα πιο εντυπωσιακά, γιατί εκτός από το ότι παραπέμπουν σε οάσεις, διαμάντια και πλούσια εδάφη στη μέση της ερήμου, αποτελούν συγχρόνως και αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, αφού ακόμη κι η αφηρημένη τέχνη αγγίζει το ιδεώδες.
Κλαδιά, άκανθες, άνθη και περσικά μοτίβα απλώνονται σε διαφορετικές γωνίες κάθε έργου. Σύμφωνα με τον επιστήμονα Daniel Shechtman, κάτοχο βραβείου Νόμπελ Χημείας του 2011, το μαγικό σημείο των ισλαμικών έργων είναι ότι οι ημι-κρύσταλλοί τους κατανέμονται σε μωσαϊκά σχέδια των οποίων το μοτίβο δεν επαναλαμβάνεται συμμετρικά όσο κι αν προκαλεί αυτήν την εντύπωση, όπως για παράδειγμα στην κρίνη Darb-I Imam του Ισφαχάν στο Ιράν. Πρόκειται για μια μαθηματική λεπτομέρεια, τη «χρυσή αναλογία», η οποία εξυμνεί την ισλαμική τέχνη για άλλη μια φορά. Αναλύοντας με απλούστερες δομές αυτό το είδος τέχνης, μπορούμε να πούμε ότι αυτό που αντικρίζουμε ως πρώτη όψη είναι ένα σχέδιο που έχει μια τομή στη μέση, η οποία με τη σειρά της φανερώνει ένα είδος καθρέπτη που ενώνει δύο ίδια μέρη όπως συμβαίνει και στη βιβλιοδεσία.
Ημι-κρύστάλλοι σε μωσαϊκά σχέδια | Πηγή εικόνας: lifo.gr
Η παραπάνω τοποθέτηση, εκτός από την υφαντουργία και τα σκεύη αφορούσε και την αρχιτεκτονική σημαντικών χώρων, όπως τα τζαμιά ή τα μαυσωλεία. Στα τζαμιά το πλάτος ήταν σημαντικότερο του μήκους, όπως και η τοποθέτηση των πορτών κοντά στους κίμπλα τοίχους που ήταν διακοσμημένοι από καλλιγραφίες και γραμμικά σχέδια με τα γαλαζοπράσινα ιερά χρώματα που παρέπεμπαν στην ιερότητα του χώρου και την ενδυμασία του Προφήτη. Τα πάντα γίνονταν με απόλυτη ευκρίνεια και προσοχή, γιατί το «σημείο», η απλούστερη γεωμετρική οντότητα που δεν έχει καν διαστάσεις, παρομοιάζεται στον ισλαμικό κόσμο με το Θεό, ή αλλιώς τον Αλλάχ. Καθετί ακριβές και τέλειο προσεγγίζει ιδανικά Εκείνον και την ενότητα του κόσμου που Αυτός δημιούργησε.
Συμπερασματικά, τα πολύτιμα χαλιά, τα κιλίμια, τα μεταλλικά σκεύη, οι μικρογραφίες, τα κεραμικά πλακίδια, τα κοσμήματα, τα χειρόγραφα, οι εκδόσεις κορανίων, οι ναργιλέδες ή τα διάφορα διακοσμητικά σκεύη από επώνυμους και μη καλλιτέχνες έχουν στιγματίσει και την ισλαμική τέχνη και ιστορία με ανεκτίμητο τρόπο. Μέχρι το 17ο αιώνα, που σημαδεύει και το τέλος της η Ισλαμική τέχνη, αποδεικνύει ότι αξίζει το θαυμασμό και τη μελέτη. Ανέπτυξε ένα στυλ αντίθετο από τον ελληνιστικό νατουραλισμό και ενώ οι ρίζες της ποτίζονται από την Ελληνιστική, Βυζαντινή και Περσική καλλιτεχνική δύναμη, έχει τη λάμψη, που χαρίζει η μείξη όλων των επιρροών, με τρόπο ώστε να αποκτήσει τη δική της ιδιαίτερη φυσιογνωμία.
Βιβλιογραφία – Πηγές:
Αραβικός Πολιτισμός, Ελένη Κονδύλη, Πεδίο, Αθήνα 2016, σελ. 129 & 401-480
Τέχνη στο Ισλάμ – Οι καλλιτέχνες του Ισλάμ που είναι και μαθηματικοί, ΝΙΚΟΛΑΣ ΝΤΑΜΟΝ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Lifo, 21 Νοεμβρίου 2014. Ανακτήθηκε από https://m.lifo.gr/team/anatoli/53219?fbclid=IwAR0 KKH3FEDoOfpcrDt2iFIheMxh9vA9M0KTvYUyjiLiCO8ryxfvn8EUr4Y
Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων, Ελένη Κονδύλη, Πεδίο, Αθήνα 2017
Ισλαμική Τέχνη, Παρασκευή Τσιώρη, Παρουσίαση Linkedin. Ανακτήθηκε από https://www.slideshare.net/paraskevit/ss-77109768?fbclid=IwAR3RZ84r734uxwYKzkKpB83IMrYIDwz55FUWtf3bl339SeJBtCEVP-7Hltg
Ισλαμική τέχνη, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΡΟΚΑΣ. Ανακτήθηκε από independent. gr
Η Ισλαμική τέχνη, Αντώνης Δημητρίου, διότι…, 10 Ιουλίου 2014. Ανακτήθηκε από http://dioti.gr/index.php/2014-09-16-19-36-48/36-17-2?fbclid=IwAR0aFIR0QABuEWqW03meyxQ3QavPf0LnWG17vk0GKbHWsGPc5e9pZ7xA8T4
Κατερίνα Πολατίδη
Hello Radio Manager
Καθηγήτρια Αγγλικών & Γαλλικών, Συγγραφέας
Διαβάστε περισσότερα για την Κατερίνα Πολατίδη εδώ.