Στην σύγχρονη εποχή, ένα φαινόμενο που έχει αναδειχθεί πολύ περισσότερο τα τελευταία χρόνια και απασχολεί πολλές κοινωνίες και πολλούς επιστήμονες είναι η γυναικοκτονία. Η συστηματική διερεύνηση αυτού του φαινομένου έχει εγείρει διχογνωμίες σχετικά με το αν είναι δόκιμο να γίνεται χρήση του όρου «γυναικοκτονία» ή αν είναι προτιμότερο να αναφερόμαστε ευρύτερα στο ζήτημα αυτό ως «ανθρωποκτονία», όπου το θύμα τυγχάνει να είναι γένους θηλυκού. Παρακάτω, θα αιτιολογηθεί η χρήση του όρου «γυναικοκτονία» καθώς και η, κατά περιπτώσεις, δικαιολόγηση του θύτη.
Πηγή εικόνας: Δώρα Παπαναστασίου
Ο όρος «γυναικοκτονία» χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από την φεμινίστρια συγγραφέα και ακτιβίστρια Diana Russell, το 1970, για να αναφερθεί με έναν εναλλακτικό τρόπο στην ανθρωποκτονία με θύματα γυναίκες, δίνοντάς της ένα ξεχωριστό και συγκεκριμένο νόημα. H χρήση του όρου από την Russell υποκινήθηκε από την πολιτική πρόθεση να αναδείξει τις διακρίσεις, τις ανισότητες και τη συστηματική βία κατά των γυναικών, η οποία σε ακραίες περιπτώσεις οδηγεί στον θάνατό τους. Αργότερα, χάρη στη Μεξικανή ανθρωπολόγο Marcela Lagarde, ανακτήθηκε στους νόμους ο όρος «γυναικοκτονία», ως εναλλακτική λύση στον ουδέτερο όρο «ανθρωποκτονία», με πολιτικό στόχο να γίνουν ορατές οι διακρίσεις και η καταπίεση κατά των γυναικών.
Ισότητα φύλων | Πηγή εικόνας: https://cyclades24.gr/
Προκειμένου να γίνει πιο κατανοητός ο όρος «γυναικοκτονία», παρακάτω παρατίθεται ένας ορισμός από το E.I.G.E (European Institute For Gender Equality):
Γυναικοκτονία: η δολοφονία γυναικών και κοριτσιών εξαιτίας του φύλου τους. Περιλαμβάνει τη δολοφονία γυναίκας ως αποτέλεσμα άσκησης βίας από ερωτικό σύντροφο, τον βασανισμό και τη δολοφονία γυναίκας ως αποτέλεσμα μισογυνισμού, τη δολοφονία γυναικών και κοριτσιών ως «εγκλημάτων για λόγους τιμής», την στοχευμένη δολοφονία γυναικών και κοριτσιών στο πλαίσιο ένοπλων συγκρούσεων, τη δολοφονία γυναικών και κοριτσιών λόγω προίκας, τη δολοφονία γυναικών και κοριτσιών εξαιτίας του σεξουαλικού προσανατολισμού τους και της ταυτότητας φύλου, τη δολοφονία αυτοχθόνων γυναικών και κοριτσιών εξαιτίας του φύλου τους, τη βρεφοκτονία και εμβρυοκτονία βασισμένη στην επιλογή φύλου, περιπτώσεις γυναικοκτονίας, που συνδέονται με τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων, κατηγορίες μαγείας, περιπτώσεις γυναικοκτονίας, που συνδέονται με συμμορίες, το οργανωμένο έγκλημα, εμπόρους ναρκωτικών και την εμπορία γυναικών και κοριτσιών.
Σιωπή | Πηγή εικόνας: https://tozizanio.gr/
Ο όρος «γυναικοκτονία» είναι κοινωνιολογικός και πολιτικός και καθορίζει τη φύση της δολοφονίας μιας γυναίκας. Η γυναικοκτονία είναι μια πράξη βίας, της οποίας η αιτία είναι οι έμφυλες διακρίσεις, δηλαδή η άνιση μεταχείριση των γυναικών βάσει της φυσικής και κοινωνικής κατηγοριακής τους υποταγής. Γυναικοκτονία θεωρείται η δολοφονία γυναικών λόγω της κατάστασής τους στο φύλο. Σκοτώνονται, δηλαδή, επειδή είναι γυναίκες και ένας ή περισσότεροι άντρες διαπράττουν τη δολοφονία. Αν μια γυναίκα πεθάνει για οποιοδήποτε άλλο λόγο, π.χ. σε αυτοκινητιστικό ατύχημα ή σε ληστεία, δεν είναι γυναικοκτονία, αλλά ανθρωποκτονία καθώς ο θάνατός της δε σχετίζεται με την κατάστασή της ως γυναίκα. Επομένως, δε νοείται ως γυναικοκτονία κάθε δολοφονία γυναίκας, παρά μόνο όταν υπολανθάνουν σεξιστικά κίνητρα, και ταυτόχρονα -στις πλείστες περιπτώσεις- το θύμα έχει στενή σχέση με τον θύτη. Με άλλα λόγια, είναι αναγκαίο να χρησιμοποιούμε τον όρο «γυναικοκτονία» και όχι τους γενικούς όρους «ανθρωποκτονία» ή «δολοφονία», όταν υπάρχει πρόθεση από πλευράς του θύτη να διαπράξει το έγκλημα καθώς και σύνδεση μεταξύ του εγκλήματος και του φύλου του θύματος. Όταν το φύλο του θύματος είναι αδιάφορο για τον θύτη και για την διάπραξη του εγκλήματος, τότε το έγκλημα δεν αποτελεί γυναικοκτονία, ακόμη κι αν το θύμα είναι γυναίκα.
Πηγή εικόνας: Δώρα Παπανστασίου
Η γυναικοκτονία είναι ένα φαινόμενο, που οφείλεται σε πολλαπλούς κοινωνικούς, πολιτισμικούς, ψυχολογικούς και ατομικούς παράγοντες. Ιδιαίτερα οι κοινωνικοί παράγοντες παίζουν μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση του πλαισίου, όπου εμφανίζονται οι γυναικοκτονίες. Η πατριαρχία, οι ανισότητες των φύλων, και οι στερεότυπες αντιλήψεις γύρω από την αρρενωπότητα και τη θηλυκότητα συμβάλλουν στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος, όπου η βία κατά των γυναικών είναι αποδεκτή και μερικές φορές ακόμα και ενθαρρυντική.
Γυναικοκτονία | Πηγή εικόνας: https://voidnetwork.gr/
Ένα άλλο ζητούμενο σχετικό με τη γυναικοκτονία είναι το πώς αυτή αντιμετωπίζεται από την κοινωνία. Είναι συχνό το φαινόμενο δικαιολόγησης του θύτη ή/και της απόδοσης ευθυνών στο θύμα (blaming the victim). Πολύ συχνά, όταν ακούγεται ένα περιστατικό έμφυλης βίας, ακόμα κι αν αυτό παίρνει την πιο ακραία μορφή του, δηλαδή τη γυναικοκτονία, η κοινωνία και κυρίως τα Μ.Μ.Ε., επιχειρούν να το θίξουν με τρόπο που απενοχοποιεί τον δράστη, αναζητώντας λογικά επιχειρήματα, που δικαιολογούν έμμεσα την πράξη του. Τέτοια παραδείγματα είναι η απόδοση της πράξης στη χρήση αλκοόλ, ναρκωτικών, στη ζήλεια και στα έντονα αισθήματα πάθους και αγάπης που έτρεφε ο θύτης για το θύμα, τα οποία τον ώθησαν σε αυτό το «έγκλημα πάθους». Πολύ συχνά επίσης παρουσιάζεται η ψυχοπαθολογία του δράστη ως υποτιθέμενη αιτία για την πράξη βίας, στην οποία προέβη ή τα ιατρικά και οικονομικά προβλήματα, που ενδεχομένως αντιμετώπιζε. Σε άλλες περιπτώσεις, ο θύτης παρουσιάζεται να διέπραξε το έγκλημα επειδή έχασε τον έλεγχο του εαυτού του ή επειδή είχαν προκύψει πρόσφατες δυσκολίες στην ζωή του, με αποτέλεσμα να ενεργήσει εν θερμώ.
Πηγή εικόνας: Δώρα Παπαναστασίου
Ένας άλλος πιο έμμεσος τρόπος υπεράσπισης του θύτη είναι η απόδοση της ευθύνης εν μέρει ή ολοκληρωτικά στο θύμα. Η γυναικοκτονία και άλλες μορφές έμφυλης βίας συχνά παρουσιάζονται ως «έγκλημα τιμής», δηλαδή σαν μια πράξη που μπορεί ίσως να δικαιολογηθεί, αν το θύμα έχει δείξει ασέβεια, ανυπακοή ή απιστία προς τον θύτη. Περιλαμβάνονται επίσης αρνητικοί χαρακτηρισμοί για την προσωπικότητα και τις ηθικές επιλογές του θύματος, αναφορές στην ανικανότητα του θύματος να προστατεύσει τον εαυτό της, π.χ. ότι δεν είχε καταγγείλει στις Αρχές προηγούμενα περιστατικά βίας σε βάρος της και ότι δεν είχε εγκαταλείψει εγκαίρως την σχέση που διατηρούσε με τον θύτη. Ένας άλλος τρόπος να κατηγορηθεί το θύμα είναι ο ισχυρισμός ότι η συμπεριφορά του ήταν «προκλητική» ή ότι «έδινε δικαιώματα», δηλώνοντας έτσι, ότι εάν κάποιο άτομο δεν εκπληρώνει τις κοινωνικές επιταγές που σχετίζονται με το φύλο του, ίσως η δολοφονία του να είναι κοινωνικά αποδεκτή. Γιατί όμως στρέφουμε την προσοχή μας στα χαρακτηριστικά του θύματος ή στις ιδιαίτερες περιστάσεις της ζωής του θύτη αντί να δούμε αυτή την αποτρόπαια πράξη βίας ως αυτό που πραγματικά είναι; Ένα ηχηρό σύμπτωμα της βαθιά ριζωμένης στη κοινωνία μας πατριαρχίας.
Πηγή εικόνας: Δώρα Παπαναστασίου
Μια θεωρία που μπορεί να εξηγήσει αυτή την τάση της κοινωνίας είναι η Θεωρία Κοινωνικής Ταυτότητας. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, τα μέλη της ενδοομάδας (άντρες) χρησιμοποιούν τα στερεότυπα για την εξωομάδα(γυναίκες), ώστε να διατηρήσουν ή να εξυψώσουν την κοινωνική τους ταυτότητα. Κοινωνική ταυτότητα είναι οι πτυχές της αυτοεικόνας ενός ατόμου, που είναι διαμορφωμένες και επηρεασμένες από την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει. Έτσι, λοιπόν, τα στερεότυπα έρχονται όταν χρειάζεται να επανορθώσουν μια ασταθή και απειλούμενη κοινωνική ταυτότητα. Στην περίπτωση μιας γυναικοκτονίας, είναι πολύ πιθανό μέλη της ενδοομάδας (άντρες) να επιχειρήσουν να δικαιώσουν τη συμπεριφορά του δράστη (επίσης άντρας), προκειμένου να μην απειλείται η κοινωνική ταυτότητα και το κύρος της ομάδας τους από αυτή την εγκληματική πράξη. Για να είναι επιτυχής η διατήρηση της αυτοεικόνας της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, είναι αναγκαίο να υποβιβαστεί με κάποιον τρόπο η εξωομάδα, δηλαδή το γυναικείο φύλο, κατηγορώντας το, όπως προαναφέρθηκε, για ανήθικη, προκλητική ή ανεύθυνη συμπεριφορά.
Ηλέκτρες | Πηγή εικόνας: https://www.koutipandoras.gr/
Είναι, ωστόσο, πιθανό ο δράστης να τύχει υπεράσπισης και από τον γυναικείο πληθυσμό. Αυτή η αντιμετώπιση πηγάζει από την ανάγκη των γυναικών να νιώθουν ασφαλείς και όχι ευάλωτες σε όλα αυτά που συμβαίνουν. Τα θύματα απειλούν την αίσθηση, ότι ο κόσμος είναι ασφαλής και ηθικός και πως τίποτα δε μπορεί να τους αγγίξει ή πως «δε θα συμβεί σε εκείνες». Αν σκεφτούμε ότι ο κόσμος είναι άδικος, τότε γίνεται προφανές ότι ο καθένας θα μπορούσε να είναι θύμα μιας τραγωδίας. Αν πιστεύουμε ότι ο κόσμος είναι δίκαιος, τότε πιστεύουμε ότι ο καθένας αξίζει ό,τι του συμβαίνει. Κατηγορώντας το θύμα, οι γυναίκες προστατεύουν την ψευδαίσθηση ότι τρομακτικά πράγματα δε μπορούν να συμβούν σε αυτές. Ενεργοποιούνται, δηλαδή, οι κοινωνικές λειτουργίες των στερεοτύπων της Κοινωνικής Αιτιότητας (ερμηνεία ενός κοινωνικού φαινομένου με τη χρήση στερεοτύπων, με σκοπό την απόδοση ευθυνών) και της Κοινωνικής Δικαίωσης (χρήση στερεοτύπων για τη δικαίωση αρνητικών συμπεριφορών απέναντι σε κοινωνικές, μειονοτικές ομάδες). Επιπλέον, είναι πιο εύκολο για τις γυναίκες, αλλά και τη κοινωνία εν γένει να αποδώσει τις ευθύνες στο θύμα από το να διερευνήσει σε βάθος τις πραγματικές αιτίες του προβλήματος. Σύμφωνα και με τη Κοινωνιογνωστική Προσέγγιση των στερεοτύπων, μια από τις λειτουργίες τους είναι η απλοποίηση πολύπλοκων και ποικιλόμορφων ερεθισμάτων από το περιβάλλον.
Πηγή εικόνας: Δώρα Παπαναστασίου
Συνοψίζοντας, είναι σημαντικό να μη γίνεται χρήση των γενικών και αυθαίρετων όρων «δολοφονία» ή «ανθρωποκτονία», όπου το θύμα τυχαίνει να είναι γυναίκα, στις περιπτωσεις στις οποίες, ο λόγος που οδήγησε στη διάπραξη αυτού του εγκληματος είναι η υποτίμηση του γυναικείου φύλου. Ο όρος «ανθρωποκτονία» αναφέρεται γενικά στον τερματισμό της ζωής ενός ανθρώπου, χωρίς να υποδηλώνει τα αίτια ή τα κίνητρα που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα, δηλαδή χωρίς να λαμβάνει υπόψη και να αντικατοπτρίζει τις ιδιαίτερες πτυχές της δολοφονίας μιας γυναίκας. Αυτή η εγκληματική πράξη μίσους από άντρες προς γυναίκες συχνά συγκαλύπτεται ή δικαιολογείται από την κοινωνία, η οποία κάνει τα τυφλά μάτια απέναντι στη πραγματική πηγή του προβλήματος, δηλαδή τις βαθιά ριζωμένες σεξιστικές αντιλήψεις στα μέλη της, και τα ελλιπή μέτρα και νομοθεσίες, που υπάρχουν για τον περιορισμό αυτού του φαινομένου.
Τι είναι ισότητα; | Πηγή εικόνας:
https://www.kathimerini.gr/
Βιβλιογραφία – Πηγές:
European Institute for Gender Equality(n.d.). Γυναικοκτονία.https://eige.europa.eu/publicationsresources/thesaurus/terms/1192?language_content_entity=el
Navarrete, Κ. (2020, July 30). Why femicide and homicide are not the same?. La Silla Rota. https://lasillarota.com/lsr-mexico-report/2020/11/30/why-femicide-and-homicide-are-not-the-same-256924.html
Κουρουτσίδου Μ. , Κακαρούνα Σ. (2021, September 21). The phenomenon of femicide and the Greek experience. EJ-Social, European Journal Of Humanities and Social Sciences https://ej-social.org/index.php/ejsocial/article/view/130
Κοκοβιάδου, Θ.(2023). Αναπαραστάσεις Έμφυλης Βίας στα ελληνικά ΜΜΕ με έμφαση στις γυναικοκτονίες [Πτυχιακή Εργασία , Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας] https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/4163/%ce%9a%ce%bf%ce%ba%ce%bf%ce%b2%ce%b9%ce%ac%ce%b4%ce%bf%cf%85%2c%20%ce%98%ce%b5%ce%b1%ce%bd%cf%8e.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Hogg, M. A. & Vaughan G. M. (1986). Κοινωνική Ψυχολογία.( Α. Χαντζή Επιμ.).( Ε. Βασιλικός & Α. Αρβανίτης, Επιμ. & Μετ.). Guternberg.
Ζέρβα, Π.(2024). Έμφυλη Βία και Victim Blaming. Cyber Security International Institute. https://www.csii.gr/emfyli-via-kai-victim-blaming/
Κέντρο Διοτίμα (2019). Η γυναικοκτονία στο δημόσιο λόγο και τη δημόσια σφαίρα. https://diotima.org.gr/i-gynaikoktonia-sto-dimosio-logo/
Μουντούρης Α.(2023). Έμφυλη Βία, Κοινωνική Εργασία Και Ελληνική Πραγματικότητα: Η Αντικαταπιεστική Προοπτική. [Πτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής]. ΙΚΕΕ. https://polynoe.lib.uniwa.gr/xmlui/bitstream/handle/11400/5545/Mountouris_19671066.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Αγγελοπούλου, Α.(2022). Βιασμός, victim blaming και δευτερογενής θυματοποίηση.[Εργασία για το Πρόγραμμα: “Πρόληψη και αντιμετώπιση της έμφυλης βίας’’ , Κέντρο Επιμόρφωσης και Δια Βίου Μάθησης, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Σπουδών]. https://e-learning.panteion.gr/sites/default/files/2023-02/%CE%92%CE%B9%CE%B1%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82%2C%20victim%20blaming%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%BF%CE%B3%CE%B5%CE%BD%CE%AE%CF%82%20%CE%B8%CF%85%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%AF%CE%B7%CF%83%CE%B7%20-%20%CE%91%CE%B3%CE%B3%CE%B5%CE%BB%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF% 8D%CE%BB%CE%BF%CF%85%20%CE%9A%CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%B1.pdf
Κούρου, Μ. & Αθανασιάδου Χ.( n.d.) Η Αναπαράσταση της Γυναικοκτονίας στην Ελληνική Ηλεκτρονική Ειδησεογραφία [ ΙΔ’ Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Ψυχολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης]. file:///C:/Users/DELL/Downloads/9265-24648-1-SM.pdf
Βαθής, Α.(2024). Το φαινόμενο του victim blaming. Therapia.gr. https://www.therapia.gr/victim-blaming/
Δώρα Παπαναστασίου
Αρθρογράφος
Φοιτήτρια Ψυχολογίας (Πάντειο Πανεπιστήμιο)
Διαβάστε περισσότερα για τη Δώρα Παπαναστασίου εδώ.